Tıbbi görüntüleme (Bilgisayarlı Tomografi, MR, Anjiyografi vb.) sırasında organların, damarların ve dokuların daha net ve ayrıntılı görüntülenebilmesi için kullanılan iyotlu veya gadolinyum bazlı özel ilaçlara kontrast madde denir. “Kontrast alerjisi” halk arasında yaygın olarak kullanılsa da, bu duruma tıbbi olarak “Kontrast Madde Aşırı Duyarlılık Reaksiyonları” demek daha doğrudur. Çünkü bu reaksiyonların tamamı gerçek bir alerjik mekanizmayla (IgE aracılı) gelişmez.
İlk kullanılan hiperozmolar ajanların alerjik ve fizyolojik reaksiyon oranları yüksekti; bazı raporlarda bu oran %15’e kadar bildirilmiştir. Bu ajanlar artık kullanımda değildir ve güncel ajanlarla advers reaksiyon oranları çok daha düşüktür. American College of Radiology (ACR) Manual on Contrast Media 2025 kılavuzuna göre, acil serviste sık kullanılan iyotlu kontrastlarda alerjik benzeri reaksiyon oranı yaklaşık %0,6 (şiddetliler %0,04), gadolinyum bazlılarda ise daha düşüktür.
Geçmişte, kabuklu deniz ürünleri alerjisinin iyotla ilişkili olduğu yönünde yanlış bir inanış yaygındı. Bu nedenle, kabuklu deniz ürünleri alerjisi olan hastaların kontrast alerjisi açısından riskli olduğu düşünülürdü. Ancak ACR 2025 kılavuzu, kabuklu deniz ürünleri alerjisi ile iyotlu kontrast alerjisi arasında hiçbir ilişki olmadığını açıkça belirtmektedir.
Kontrast maddeye bağlı aşırı duyarlılık reaksiyonları açısından önceden kontrast reaksiyonu öyküsü en önemli risk faktörüdür.
SINIFLAMA
Amerikan Radyoloji Koleji (ACR), reaksiyonları 2 temel kategoriye ayırmıştır: fizyolojik ve alerji benzeri reaksiyonlar. Her kategori de kendi içinde hafif, orta ve şiddetli olarak alt bölümlere ayrılır.
Fizyolojik Reaksiyonlar
Fizyolojik reaksiyonlar genellikle ağrı, vazovagal yanıt, inotropik etkiler, infüzyon hissi ve nörolojik nedenlere bağlıdır. Genellikle iyi huylu (benign) ve doza bağlı olarak görülseler de, bu fizyolojik reaksiyonlar nöbetler veya hayatı tehdit eden hipotansiyon ve aritmi ile ölümcül olabilir. Fizyolojik reaksiyonlar şunları içerir, ancak bunlarla sınırlı değildir:
- Bulantı, kusma
- Yüzde kızarma (flushing), titreme, sıcak basması
- Baş ağrısı, baş dönmesi
- Anksiyete, ağızda metalik tat
- Hipertansiyon, aritmi ve nöbetler
Alerji Benzeri Reaksiyonlar
Çoğu alerjiye tip 1 veya IgE yanıtı aracılık ederken, şiddetli kontrast reaksiyonlarının yalnızca %50’sinde buna karşılık gelen bir deri testi pozitif çıkar; bu durum alternatif veya histamin bağımlı bir yolağın varlığını düşündürmektedir. Alerji benzeri reaksiyonlar şiddetli olabilir, acil müdahale gerektiren anafilaktik reaksiyonlarla sonuçlanabilir ve eşik sınırlarının üzerinde dozdan bağımsızdır. Fizyolojik ve alerji benzeri reaksiyonların ayırt edilmesi, tedavi ve ön tedavi (premedikasyon) önerilerine rehberlik eder. Alerji benzeri reaksiyonlar, Amerikan Radyoloji Koleji’nin kontrast madde kılavuzunda iyi bir şekilde tanımlanmıştır:
- Hafif Reaksiyonlar: Kendi kendini sınırlar. Belirtiler arasında yaygın ödem, nefes darlığı olmayan yüz ödemi, kaşıntı (pruritus), ürtiker (kurdeşen), boğazda kaşıntı, burun tıkanıklığı, yaygın kızarıklık (eritem) ve konjonktivit bulunur.
- Orta Şiddette Reaksiyonlar: Tedavi başlatılmazsa ilerleyebilir. Belirtiler arasında bronkospazm, hırıltı (wheezing) veya hafif hipoksi yer alır.
- Şiddetli Reaksiyonlar: Müdahale gerektirir ve uygun şekilde tedavi edilmezse hayatı tehdit edebilir. Belirtiler arasında nefes darlığı ile birlikte yaygın ödem veya yüz ödemi, hipotansiyonla birlikte eritem, stridorlu laringeal ödem (gırtlak ödemi), belirgin hipoksi ile birlikte hırıltı veya bronkospazm ya da anafilaktik şok bulunur.[33]
TEDAVİ
Akut kontrast reaksiyonlarının tedavisi, ortaya çıkan semptoma bağlıdır ve radyologlar ile acil tıp hekimleri genellikle bu konuda oldukça bilgilidir. Tedavi şemaları (paradigmaları) şunları içermeli ancak bunlarla sınırlı olmamalıdır: bronkospazm, laringeal ödem, hipotansiyon, anafilaktik reaksiyonlar, pulmoner ödem, hipertansif kriz, nöbetler, hipoglisemi ve anksiyete. Örnek tedavi şemaları ACR Kontrast Madde Kılavuzu’nda mevcuttur.
Düşük ozmolaliteli kontrast maddelerle ilişkili alerjik ve fizyolojik reaksiyonların toplam oranı düşüktür ve raporlarda %0.2 ile %0.7 arasında değişmektedir. Önceden geçirilmiş bir alerji benzeri reaksiyon, 5 ila 6 kat artmış risk ile en büyük risk faktörüdür. Önceki reaksiyonlar nedeniyle artmış riske sahip hastalar, ön tedavi (premedikasyon) için değerlendirilmelidir. Ön tedavi, hafif ila orta şiddette reaksiyon geçiren hastaları hedefler ve daha önce şiddetli reaksiyon geçiren hastalarda ön tedavinin etkinliğini gösteren veriler sınırlıdır.
ACR’nin 2025 yılında yayımladığı Kontrast Madde Kullanımına İlişkin Kılavuz, yalnızca yüksek riskli hastalarda (özellikle daha önce ciddi veya orta şiddette kontrast madde reaksiyonu öyküsü bulunanlarda) premedikasyon önermektedir. Bu uygulama, kontrast madde kullanımına bağlı gelişebilecek olası alerjik benzeri reaksiyon riskini azaltmak amacıyla yapılır. ACR bu amaçla aşağıdaki premedikasyon protokollerini tanımlamıştır.
Unutulmamalıdır ki premedikasyon, reaksiyon riskini tamamen ortadan kaldırmaz ve “breakthrough” olarak adlandırılan reaksiyonlar görülebilir. Ayrıca tedavide gecikme, hiperglisemi, uyku hali ve enfeksiyon riskinde artış gibi dezavantajları da vardır. Bu nedenle premedikasyon kararı, hasta yararı ve riskler birlikte değerlendirilerek verilmelidir.
Ön Tedavi (Premedikasyon) Algoritmaları
Ön tedavi algoritmaları, steroid etkinliğine zaman tanımak için çoklu dozda steroide ve kontrast enjeksiyonundan önce ek bir doz antihistaminiğe odaklanır. Steroidlerin alerji benzeri reaksiyonları hafifletebilmesi için tahminen 4 ila 6 saat gereklidir ve en sık alıntılanan algoritma 13 saatlik bir protokole sahiptir. 5 saatlik bir protokol de oluşturulmuştur, ancak daha kısa sürenin etkinliği henüz geniş kohort çalışmalarında kanıtlanmamıştır, bu nedenle birçok kurum rutin tetkikler için 13 saatlik protokolü tercih etmektedir. Aşağıdaki Protokol 1 ve 2, 13 saatlik bir tedavinin uygulanabilir olduğu rutin tetkikler içindir. Protokol 3 ve 4, 13 saatlik bir protokolün hasta bakımını aksattığı durumlarda 5 saatlik bir protokol olarak kullanılabilir.
Yöntemler:
-
Oral (12–13 saat önce): Prednizon veya metilprednizolon + opsiyonel antihistaminik (örneğin difenhidramin).
-
IV hızlandırılmış (4–5 saat): Metilprednizolon veya hidrokortizon + diphenhydramin gibi kombinasyonlar.
Yöntem 1: Taramadan 13, 7 ve 1 saat önce 50 mg Prednizon PO (ağızdan). Taramadan 1 saat önce 50 mg Difenhidramin PO/IV/IM.
Yöntem 2: Taramadan 13 ve 2 saat önce 32 mg Metilprednizolon PO. Taramadan 1 saat önce 50 mg Difenhidramin PO/IV/IM.
Yöntem 3: Her 4 saatte bir 40 mg Metilprednizolon IV (damar içi) veya 200 mg Hidrokortizon IV (en az 2 doz) ve taramadan 1 saat önce 50 mg Difenhidramin IV.
Yöntem 4: Her 4 saatte bir 7.5 mg Deksametazon IV veya 6 mg Betametazon IV (en az 2 doz) ve taramadan 1 saat önce 50 mg Difenhidramin IV.
Ön tedaviye rağmen, daha önce reaksiyon gösteren hastaların yaklaşık %12’sinin ara reaksiyon (breakthrough reaction) yaşadığı tahmin edilmektedir; ancak reaksiyonun şiddeti genellikle önceki yanıtlara benzer veya daha azdır. 1051 ön tedavi uygulanmış hastayı içeren bir çalışmada, hafif ve orta şiddetteki reaksiyonlar için Tedavi İçin Gerekli Sayı (TİS) 69 olarak tahmin edilirken, şiddetli reaksiyonlar için TİS çok daha yüksek bir rakam olan 569 olarak bulunmuştur.
KAYNAKLAR
- Kontrast Madde Kullanımına İlişkin ACR Kılavuzu 2025
- https://www.acilcalisanlari.com/kontrast-opak-maddeler.html
- https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC2934800/
