Kannabinoidler, kannabinoid reseptörleri üzerinde etki gösteren bir bileşikler grubudur. Bu grup, bitki kaynaklı fitokannabinoidleri, sentetik kannabinoidleri ve vücut tarafından üretilen (endojen) endokannabinoidleri içerir. Kannabinoid toksisitesinin birincil kaynağı, bitki kaynaklı kannabinoidler ve sentetik kannabinoidlerdir. Bu ajanlar, kannabinoid reseptör agonistleri olarak etki ederler. Cannabis bitkisinin Sativa ve Indica türlerinde 60’tan fazla doğal kannabinoid bulunur ve delta-9-tetrahidrokannabinol (THC) ana psikoaktif bileşiktir. Diğer doğal olarak oluşan kannabinoidler arasında kannabidiol ve kannabinol yer alır. Esrar veya Marihuana, Cannabis bitkisinin ezilmiş, kurutulmuş yaprakları ve çiçekleri için kullanılan en yaygın halk arasındaki isimdir. Bu etkinlik, kannabinoid toksisitesini tanımlamakta ve bu durumun yönetiminde mesleklerarası ekibin rolünü vurgulamaktadır
SINIFLAMA
Kannabinoidleri kaynaklarına göre sınıflandırmada üç temel grup bulunur:
-
Endokannabinoidler, vücut tarafından doğal olarak üretilen ve sinir sistemi üzerinde düzenleyici etkiler gösteren maddelerdir. En bilinen örnekleri anandamid (AEA) ve 2-arakidonoilgliserol (2-AG)’dir.
-
Fitokannabinoidler, bitkilerde özellikle Cannabis sativa (kenevir) ve Cannabis indica türlerinde doğal olarak bulunan kimyasal bileşiklerdir. Bu gruptaki başlıca maddeler şunlardır:
-
Δ⁹-Tetrahidrokannabinol (THC): Cannabis bitkisinde bulunan en önemli psikoaktif bileşiktir.
-
Kannabidiol (CBD): Psikoaktif olmayan, çeşitli farmakolojik etkileri bulunan bileşiktir.
-
Kannabinol (CBN): THC’nin oksidasyon ürünü olup hafif psikoaktif özellik taşır.
-
Marihuana: Cannabis bitkisinin ezilmiş ve kurutulmuş yaprakları ile çiçeklerinin halk arasındaki ismidir.
-
Esrar: Marihuana ile eş anlamlı olarak kullanılan, genellikle Cannabis bitkisinin psikoaktif amaçla tüketilen formunu tanımlayan yaygın isimdir.
Bu fitokannabinoidler, özellikle THC içeriği nedeniyle merkezi sinir sistemi üzerinde belirgin etkiler gösterir ve yanlış veya aşırı kullanımları toksisiteye yol açabilir.
-
-
Sentetik kannabinoidler, laboratuvar ortamında üretilen ve doğal kannabinoidlerin etkilerini taklit eden ya da çok daha güçlü etki gösterebilen maddelerdir. Başlıca özellikleri ve örnekleri şunlardır:
-
Sokak İsimleri (Yasadışı Kullanım):
-
Bonzai
-
K2
-
Spice
-
Black Mamba
-
-
Klinik Özellik:
-
Fitokannabinoidlere göre çok daha yüksek morbidite (hastalık oranı) ve mortalite (ölüm oranı) ile ilişkilidir.
-
Daha güçlü psikoaktif etkilere ve toksisiteye yol açabilir.
-
-
Tıbbi Kullanıma Yönelik Reçeteli Preparatlar:
-
Dronabinol: Saf THC içeren farmasötik preparat.
-
Nabilon: Sentetik bir kannabinoid, antiemetik ve analjezik amaçlı kullanılır.
-
Kannabidiol (CBD): Psikoaktif olmayan, bazı epilepsi türlerinde onaylı kullanım alanı vardır.
-
-
Araştırma Durumu:
-
Kannabinoidlerin farmasötik kullanımı hâlen devam eden bir araştırma alanıdır; yeni terapötik endikasyonlar üzerinde çalışmalar sürmektedir.
-
-
ETİYOLOJİ
Kannabinoid entoksikasyonu (zehirlenmesi), ister keyif amaçlı ister tıbbi amaçlı kullanılsın, en sık soluma yoluyla meydana gelir. Kannabinoid toksisitesi genellikle kannabisin aşırı kullanımı, kötüye kullanımı veya yanlışlıkla yutulması nedeniyle ortaya çıkar. Kazara aşırı kullanım, marihuanalı yenilebilir ürünlerde, pik etkiye ulaşmasının alabileceği uzun ve beklenmedik süre boyunca aşırı tüketime bağlı olarak meydana gelebilir. Yanlışlıkla yutma vakaları en sık pediatrik popülasyonda, keşfetme davranışları ve normal bir gıda ürününe benzeyen maddelerin yenmesi nedeniyle görülür. Yasallaşma ve ticari olarak bulunabilirlik nedeniyle artan erişim; fırınlanmış ürünler, çeşitli şekerlemeler, haşiş ve yağlar dahil olmak üzere yeni kannabis preparatlarının ortaya çıkmasına yol açmıştır. Kannabisin daha geniş çapta bulunabilirliğine rağmen, en belirgin kannabinoid toksisitesinin, daha fazla advers etkiye (yan etkiye) sahip olduğu bilinen sentetik kannabinoidlerin kötüye kullanımından kaynaklanması muhtemeldir.
Türkiye’ye Özgü Etiyoloji
Türkiye’de kannabinoid entoksikasyonu, en sık olarak esrarın soluma yoluyla (sarılıp içilmesiyle) alınmasıyla meydana gelir. Doğal esrara bağlı toksisite genellikle aşırı dozda kullanımdan veya özellikle çocukların kek ya da kurabiye gibi gıda ürünlerine karıştırılmış maddeleri bilmeden yemesi gibi kazara yutma durumlarından kaynaklanır.
Ancak, Türkiye’deki kannabinoid toksisitesinin etiyolojisinde asıl ve en tehlikeli unsuru, sokak ismiyle “Bonzai” veya “Kağıt” (‘A4’ olarak da bilinir) adlarıyla satılan sentetik kannabinoidler oluşturmaktadır. Bu sentetik kimyasallar, genellikle ucuz bitki parçacıklarına veya selülozik kağıt parçalarına emdirilerek satılır ve içerdikleri maddelerin türü ile dozu tamamen belirsizdir.
Bu belirsizlik nedeniyle, Türkiye’de görülen hayatı tehdit eden ciddi toksisite tablolarının, ani kalp durmalarının ve şiddetli psikotik krizlerin neredeyse tamamı doğal esrardan ziyade bu sentetik ürünlerin kullanımıyla ilişkilidir. Dolayısıyla, ülkedeki en önemli toksisite nedeni, bu kontrolsüz ve tehlikeli sentetik maddelerin kötüye kullanımıdır.
EPİDEMİYOLOJİ
Uluslararası düzeyde kannabis, özellikle ergenler arasında yüksek kullanım sıklığına sahip, en sık kötüye kullanılan yasa dışı maddedir ve dünya çapında 140 milyondan fazla insan tarafından kullanılmaktadır. Amerika Birleşik Devletleri gibi bazı Batı ülkelerinde marihuanayı suç olmaktan çıkarma yönündeki eğilimler, zehir danışma merkezlerine bildirilen ve acil servislere yansıyan maruziyet vakalarında artışa yol açmıştır. Bu maruziyetler genellikle yetişkinlerde aşırı kullanım, küçük çocuklarda ise kazara yutma şeklinde görülmektedir.
Ancak, küresel epidemiyolojideki en tehlikeli boyut, sentetik kannabinoidlerdir. Bu maddeler, dünya genelinde en çok kötüye kullanılan sentetik uyuşturucu grubunu oluşturur. Bilinen toksisitelerine ve bazı ülkelerde marihuananın artan bulunabilirliğine rağmen, marihuanaya kıyasla daha ucuz olmaları ve rutin uyuşturucu taramalarında tespit edilememeleri gibi nedenlerle sentetik kannabinoidlerin kötüye kullanımı sürmektedir.
Bu küresel sentetik uyuşturucu krizinin Türkiye’deki yansıması ise çok daha şiddetlidir. Türkiye’de kannabisin (esrar) yasa dışı olmasına ve yaygın kullanılmasına rağmen, asıl epidemiyolojik kriz ve halk sağlığı sorunu, sokak ismiyle “Bonzai” olarak bilinen sentetik kannabinoidlerden kaynaklanmaktadır. Özellikle son yıllarda, Bonzai kullanımı nedeniyle acil servislere başvuran zehirlenme vakalarında ve maddeye bağlı ölüm oranlarında endişe verici bir artış yaşanmıştır. Dolayısıyla, Türkiye’de kannabinoid kaynaklı ağır toksisite ve ölümlerin epidemiyolojisi, küresel eğilimlerin de ötesinde, ezici bir çoğunlukla bu sentetik ve tehlikeli ürünlerin kullanımı etrafında şekillenmektedir.
PATOFİZYOLOJİ
Vücudumuzdaki etkileşim temel olarak iki tür kannabinoid reseptörü üzerinden gerçekleşir: CB1 ve CB2.
- CB1 Reseptörleri: Çoğunlukla beyinde bulunur. Hafıza, biliş, duygular ve maddenin psikoaktif (“kafa yapıcı”) etkilerinden sorumludur.
- CB2 Reseptörleri: Daha çok vücudun geri kalanında (periferde) yer alır ve bağışıklık sistemi ile inflamasyon (iltihaplanma) gibi süreçlerde rol oynar.
Doğal esrarda bulunan THC ile sentetik kannabinoidler (Bonzai gibi) arasındaki en tehlikeli fark, bu reseptörlerle etkileşim biçimleridir:
- THC (Doğal): Beyindeki CB1 reseptörüne bir “kısmi agonist” olarak, yani zayıf bir anahtar gibi bağlanır. Reseptörü uyarır ama tam kapasiteyle değil.
- Sentetik Kannabinoidler (Bonzai): “Tam agonist” olarak davranırlar. Reseptöre hem çok daha güçlü bağlanırlar (yüksek afinite) hem de onu maksimum düzeyde uyararak aşırı ve kontrolsüz bir etkiye yol açarlar.
Kısacası, sentetik kannabinoidlerin çok daha zehirli ve tehlikeli olmasının temel nedeni, beyindeki reseptörleri doğal kannabinoidlere göre kat kat daha güçlü ve tam kapasiteyle uyarmasıdır.
Toksikokinetik
- Etkinin Hızı (Kullanım Yoluna Bağlı): En önemli fark, maddenin nasıl alındığıdır.
- Soluma Yoluyla (İnhalasyon): Etki çok hızlı başlar ve zirveye 30 dakikadan kısa sürede ulaşır. Toksisite yaklaşık 2-6 saat sürer.
- Sindirim Yoluyla (Yeme): Etki çok yavaştır ve zirveye 2-4 saat veya daha uzun sürede ulaşır. Bu gecikme, yenilebilir ürünlerde farkında olmadan aşırı doz alınmasına neden olabilir. Toksisitesi çok daha uzun, 8-12 saat kadar sürer.
- Vücutta Dağılım ve Birikim:
- THC, yağda çözünen bir maddedir. Bu nedenle vücut yağında birikir.
- Kronik (sürekli) kullanımda bu birikim artar, bu da vücuttan atılımını yavaşlatır.
- Plasentayı geçebilir ve anne sütünde yüksek oranlarda birikebilir.
- Metabolizma ve Atılım:
- Temel olarak karaciğerde parçalanır.
- Vücuttan atılımı yavaştır, saatler hatta günler sürebilir.
- İdrar testlerinde saptanan madde (THC-COOH), THC’nin kendisi değil, etkisiz bir yıkım ürünüdür.
- Sentetiklerin Belirsizliği:
- Sentetik kannabinoidlerin (Bonzai vb.) vücuttaki yolculuğu ise tamamen öngörülemezdir. Çünkü içindeki kimyasal sürekli değişebilir ve genellikle başka maddelerle karıştırılmıştır.
KLİNİK
Akut olarak, kannabis kullanımının fizyolojik etkileri arasında sistemik vasküler dirençte azalma, kalp hızında artış (taşikardi), göz içi basıncında düşüş, nistagmus (göz titremesi), konjonktival enjeksiyon (gözlerde kanlanma), letarji (uyuşukluk), konsantrasyon azalması ve genel psikomotor bozukluk yer alır. Akut kullanımda taşikardi meydana gelebilirken, daha kronik kullanımda kalp hızının yavaşladığı (bradikardi) bildirilmiştir. Çocuklarda kannabis toksisitesi daha endişe verici olabilir ve azalmış kas koordinasyonu, letarji, nöbetler ve hatta obtundasyona (ciddi bilinç bulanıklığı) yol açabilir.
Sentetik Kannabinoidler ve Kronik Etkiler
Sentetik kannabinoid toksisitesi benzer semptomlarla ilişkilidir. Ancak, bu durumda sempatomimetik toksisite (aşırı uyarılma), akut psikoz, ajitasyon (huzursuzluk), nöbetler ve sedasyon (aşırı sakinlik/uyku hali) gibi durumlar da görülebilir. Şiddetli vakalarda, hipertermi (yüksek ateş), rabdomiyoliz (kas erimesi) ve böbrek yetmezliği meydana gelmiştir. Sentetik kannabinoidler yaygın olarak başka maddelerle karıştırıldığı (tağşiş) için bu durum daha kötü etkilere yol açmaktadır.
Sentetik veya bitkisel kannabinoidler çoğu zaman saf halde satılmaz, pazarlama veya maliyet düşürme amacıyla başka maddelerle karıştırılır. Buna tağşiş denir. Bu eklenen maddeler;
-
Daha ucuz dolgu maddeleri (ör. bitkisel atıklar, yaprak parçaları)
-
Etkisini artırmak veya değiştirmek için eklenen kimyasallar (ör. sentetik opioidler, amfetaminler, halüsinojenler)
-
Üretim sırasında ortaya çıkan toksik yan ürünler
-
Ağır metaller veya pestisit kalıntıları
olabilir.
Bu durumun sonucu olarak, kullanıcı yalnızca kannabinoid etkilerine değil, bu karışımda bulunan diğer toksik maddelerin etkilerine de maruz kalır. Bu, zehirlenmenin şiddetini artırır, beklenmeyen komplikasyonlara yol açar ve tedaviyi zorlaştırır.
Marihuana yasalarının serbestleşmesi, kannabinoid hiperemezis sendromu görülme sıklığında artışa yol açmıştır. Bu sendrom, döngüsel kusma atakları ile kendini gösterir ve hastalar genellikle semptomların sıcak duşlar ve kannabis kullanımının kesilmesiyle rahatladığını bildirir. ????
Uzun süreli kannabinoid kullanımının diğer kronik etkileri arasında ise akciğer hastalığı, artmış kardiyovasküler hastalık riski, doğurganlıkta azalma, biliş ve hafızada bozukluklar yer alır.
TANI
Çoğu toksisite ve maruziyette olduğu gibi, kannabinoid toksisitesinin tanısı da kliniktir ve anamnez (hasta öyküsü) ile fizik muayene yoluyla konur. Kazara maruziyetlerde, özellikle küçük çocuklarda, objektif testler faydalı olabilir. Hastane ortamında kannabinoid maruziyeti için testler, genellikle THC’yi saptayan immünoassayler (immünolojik testler) aracılığıyla yapılan idrar uyuşturucu taraması ile sınırlıdır.
AYIRICI TANI
- Benzodiazepin Toksisitesi / Zehirlenmesi
- Barbitürat Toksisitesi / Zehirlenmesi
- Sedatif-Hipnotik Toksisitesi
- Mantar Toksisitesi / Zehirlenmesi
- Yoksunluk Sendromları
- Trisiklik Antidepresan Toksisitesi
- KBRN-E Sınıfı Etkisiz Hale Getiren Ajanlar, LSD
- Panik Bozukluk
- Ajan 15 (BZ) Zehirlenmesi
Testlerin Kullanımı ve Sınırlılıkları
Yetişkinlerde tedavi yönetimini değiştirmediği için idrar uyuşturucu taramaları genellikle gerekli değildir. Ancak, küçük çocuklarda, özellikle kazara yutma durumlarında, bir idrar uyuşturucu taraması tanıya yardımcı olabilir ve nörogörüntüleme ve lomber ponksiyon gibi daha maliyetli ve invaziv testlerden kaçınmayı sağlayabilir.
İdrar uyuşturucu taramaları, inaktif metabolit olan THC-COOH‘un varlığını test eder. Bu metabolit, tek seferlik kullanıcılarda 6 saat ila 7 gün arasında saptanabilirken, düzenli kullanıcılarda bu süre kolayca 30 güne kadar uzayabilir. İdrarda THC-COOH taraması için eşik değer 50 ng/mL’dir. Rapor edilen yanlış pozitif sonuçlara neden olabilecek maddeler arasında nonsteroid anti-inflamatuar ilaçlar, proton pompa inhibitörleri ve riboflavin yer alır; ancak 50 ng/mL’lik bir eşik değerde yanlış pozitiflik elde etmek çok zordur. Pasif duman solumanın (pasif içicilik), çoğu idrar taramasında saptanacak kadar yüksek konsantrasyonları güvenilir bir şekilde üretmediği gösterilmiştir.
İleri ve Adli Testler
Serum (kan) konsantrasyonları dış laboratuvarlarda ölçülebilir, ancak bu akut klinik ortamda faydalı değildir. THC metabolitlerinin serum konsantrasyonları, doğrulama testleri ve yasal durumlar için kullanışlıdır ve bir referans laboratuvarında gaz veya sıvı kromatografisi ve kütle spektrometrisi gibi ileri yöntemlerle elde edilebilir. Adli olarak, nispeten yakın zamanda kullanımı belirlemek için idrar uyuşturucu taraması ve tükürük örnekleri kullanılabilir.
Önemli Not: Sentetik kannabinoidler, çok sayıda ve değişken kimyasal yapıları nedeniyle, standart hastane idrar uyuşturucu taramaları tarafından saptanmaz. Bu maddelerin tespiti için bir referans laboratuvarında kapsamlı bir uyuşturucu taraması yapılması gerekir.
TEDAVİ
Kannabinoid toksisitesinin tedavisi büyük ölçüde destekleyicidir ve semptomatik (belirtilere yönelik) bakıma odaklanır. Kannabis toksisitesi olan çoğu yetişkin hasta, gözlem ve az müdahale ile kendi kendine iyileşir ve hastaneye yatışları genellikle gerekmez. Ancak, pediatrik hastalar daha uzun gözlem ve destek gerektirebilir; ayrıca evde güvenliği sağlamak için sosyal hizmetlerin dahil olması gerekebilir.
Sentetik kannabinoidlerle ilişkili toksisite daha şiddetli olabilir ve daha agresif tedavi gerektirebilir. ????
Spesifik Semptomların Yönetimi
- Ajitasyon ve Psikoz: Ajitasyon veya akut psikoz, benzodiazepinlerle veya gerekirse haloperidol veya olanzapin gibi antipsikotik ajanlarla tedavi edilmelidir.
- Taşikardi (Kalp Hızında Artış): Spesifik bir disritmi (ritim bozukluğu) mevcut olmadıkça taşikardi, benzodiazepinler ve hidrasyon (sıvı takviyesi) ile tedavi edilmelidir. Hastalar altta yatan kardiyovasküler risk faktörleri açısından taranmalıdır. Özellikle koroner arter hastalığı gibi önceden var olan durumlar mevcut olduğunda akut koroner sendrom meydana gelebilir. Bir elektrokardiyogram (EKG), iskemi ve disritmiyi ekarte edebilir.
- Nöbetler: Pediatrik popülasyonda kannabis kullanımıyla ve her yaşta sentetik kannabinoid kullanımıyla sıkça bildirilen nöbetler, benzodiazepinlerle tedavi edilmelidir. Status epileptikus (uzun süren nöbet) durumunun sentetik kannabinoidlerle ortaya çıkma olasılığı daha yüksektir ve yeterli sedasyon ve hava yolu yönetimi ile tedavi edilmelidir.
- Kannabinoid Hiperemezis Sendromu: Bu sendrom, kannabis kullanımının kesilmesiyle tedavi edilir. Tercih edilen antiemetik (kusma önleyici) olarak haloperidolün faydalı olduğu gösterilmiştir. Kapsaisinin cilde uygulanması da bir miktar fayda sağlayabilir.
Gözlem ve Yatış Kriterleri
Akut kannabinoid yutma vakalarında, toksisite nadiren hayatı tehdit edici olduğundan, gastrointestinal (GI) dekontaminasyon (ör. mide yıkama) önerilmez.
Hastalar, semptomların düzelmesi için 6 saat gözlem altında tutulmalıdır. Aşağıdaki durumlarda izlem için hastaneye yatırılmalıdır:
- Merkezi sinir sistemi (MSS) depresyonu
- Değişmiş zihin durumu
- Çoklu nöbetler
- İnatçı anormal yaşamsal belirtiler
Yenilebilir ürünler ve sentetik kannabinoidlerle daha uzun toksisite süreleri beklenebilir. Normal durumuna dönen (baseline) hastalar herhangi bir ek test veya takip gerektirmez ve kendilerine danışmanlık verilmelidir.
KAYNAKLAR
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK556062/
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK482175/
- https://tr.wikipedia.org/wiki/Sentetik_kannabinoid
